Τα εξαποστειλάρια είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Όρθρο μετά την θ΄ ωδή των κανόνων και πριν από τους αίνους. Υπάρχουν εξαποστειλάρια για τις Κυριακές, τις εορτές, τις ημέρες της εβδομάδας και για πάρα πολλούς αγίους. Κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή αντί αυτών ψάλλονται τα φωταγωγικά, τα οποία είναι ένα για κάθε ήχο. Και οι δυο ονομασίες προέρχονται από τη φράση «εξαπόστειλον το φως σου» με την οποία αρχίζει το φωταγωγικό του γ΄ ήχου. Επίσης σε πολλά εξαποστειλάρια γίνεται λόγος περί του θείου φωτός.
Το κοντάκιον είναι ύμνος αποτελούμενος από πολλές στροφές οι οποίες ονομάζονται οίκοι. Οι οίκοι ενός κοντακίου είναι όμοιοι μεταξύ τους κατά τον ρυθμό και τελειώνουν όλοι με την ίδια φράση που ονομάζεται επωδός. Π.χ. του κοντακίου των Χριστουγέννων η επωδός είναι «παιδίον νέον ο προ αιώνων Θεός». Πριν από τους οίκους υπάρχει μια άλλη στροφή η οποία ονομάζεται προοίμιον, έχει την ίδια επωδό με τους οίκους αλλά διαφέρει στον ρυθμό. Το όνομα κοντάκιον πιθανότατα οφείλεται στον κοντό, δηλ. το ξύλο, στο οποίο τυλιγόταν το ειλητάριο, πάνω στο οποίο ήταν γραμμένος ο ύμνος. Τα κοντάκια κατείχαν σημαντική θέση στη λατρεία από τον στ΄ ως τον η΄ αιώνα. Από τότε τη θέση τους κατέλαβαν οι κανόνες. Σήμερα διατηρούνται σε χρήση μόνο το προοίμιο και ο πρώτος οίκος κάθε κοντακίου και μόνο αυτά βρίσκουμε στα λειτουργικά βιβλία. Όταν λέμε κοντάκιο πλέον εννοούμε το προοίμιο. Το μόνο κοντάκιο, το οποίο έμεινε ολόκληρο μέχρι σήμερα στη λατρεία μας είναι ο Ακάθιστος ύμνος (οι Χαιρετισμοί).
Οι κανόνες είναι ύμνοι αποτελούμενοι επίσης από πολλά τροπάρια (συνήθως 24-30), τα οποία είναι ομαδοποιημένα στις ωδές. Τα τροπάρια κάθε ομάδας, ωδής, είναι μεταξύ τους όμοια κατά τον ρυθμό και κατά το μέλος, είναι δηλαδή προσόμοια. Το πρώτο κάθε ομάδας λέγεται ειρμός. Στο τέλος κάθε ωδής επαναλαμβάνεται ο ειρμός, ο οποίος τότε ονομάζεται καταβασία*. Οι ωδές των κανόνων είναι εννέα, όσες και οι βιβλικές ωδές, οι οποίες εισήχθησαν στη χριστιανική λατρεία από αρχαιοτάτων χρόνων και από τις οποίες προέκυψαν οι κανόνες. Λίγοι ωστόσο κανόνες έχουν εννέα ωδές. Οι περισσότεροι έχουν οκτώ γιατί η ψαλμωδία της δεύτερης ωδής πολύ νωρίς περιορίσθηκε μόνο στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
Υπάρχουν όμως και κανόνες με τρεις ωδές, οι οποίες λέγονται τριώδια, καθώς και τέσσερις, τα τετραώδια, και λίγοι με δύο μόνο, οι οποίοι καλούνται διώδια. Οι ωδές η΄και θ΄ δεν λείπουν από κανέναν κανόνα. Ως προς το περιεχόμενο οι ειρμοί πάντοτε αναφέρονται στην βιβλική ωδή, ενώ τα τροπάρια στην εορτή της ημέρας. Όπως και στα προσόμοια στην αρχή κάθε ωδής αναγράφεται η αρχή του ειρμού σύμφωνα με τον οποίο ψάλλεται η ωδή όταν αυτός δεν παρατίθεται ολόκληρος. Π.χ. Ωδή α΄. Ήχος α΄. «Ανοίξω το στόμα μου». Στα κοντάκια και στους κανόνες πολλές φορές τα αρχικά γράμματα των τροπαρίων σχηματίζουν κάποια φράση ή κάποιον στίχο που έχει σχέση με την εορτή, που ονομάζεται ακροστιχίς. Π.χ. ο κανόνας της Υπαπαντής έχει ακροστιχίδα: «Χριστόν γεγηθώς πρέσβυς αγκαλίζεται». Ακροστιχίδα πολλές φορές αποτελεί το αλφάβητο, όπως π.χ. στον Ακάθιστο ύμνο.
*Σήμερα οι καταβασίες ψάλλονται όλες μαζί μετά την ψαλμωδία των κανόνων και μόνο κατά την Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα ψάλλονται κανονικά στο τέλος κάθε ωδής.
Ανάλογα με το περιεχόμενό τους τα τροπάρια ονομάζονται:
Αναστάσιμα, όταν αναφέρονται στην Ανάσταση του Κυρίου,
Τριαδικά, όταν αναφέρονται στην Αγία Τριάδα,
Δεσποτικά, όταν αναφέρονται στον Χριστό,
Κατανυκτικά, όταν περιέχουν εξομολόγηση και ικεσία,
Σταυρώσιμα, όταν αναφέρονται στο πάθος του Κυρίου,
Θεοτοκία, όταν αναφέρονται στην Θεοτόκο,
Σταυροθεοτοκία, όταν αναφέρονται στην Θεοτόκο και στο πάθος του Κυρίου,
Μαρτυρικά, όταν αναφέρονται στους μάρτυρες
Αποστολικά, όταν αναφέρονται στους Αποστόλους
Νεκρώσιμα, όταν αναφέρονται στους κεκοιμημένους.
(Συνεχίζεται)
Για να διαβάσετε όλα τα άρθρα της ενότητας “Εισαγωγή στην Ορθόδοξη Θεία Λατρεία” πατήστε εδώ
Για να δείτε σε αποκλειστικότητα σε Παγκόσμια πρώτη προβολή βίντεο από την ημέρα της Αγιοκατατάξεως του Αγίου Παϊσίου, πατήστε εδώ
