Για την καλύτερη συμμετοχή μας στη θεία λατρεία είναι χρήσιμο να έχουμε στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με τις εορτές, τις ιερές ακολουθίες, τους ύμνους και τα αναγνώσματα, τα λειτουργικά βιβλία και τη χρήση τους. Αυτές τις βασικές γνώσεις θα προσπαθήσουμε να δώσουμε με την παρούσα εισαγωγή.
Οι καιροί της λατρείας (οι εορτές)
Εορτές λέγονται οι ημέρες που καθορίσθηκαν από την Εκκλησία προς ανάμνηση γεγονότων της ζωής του Κυρίου ή του βίου της Εκκλησίας ή προς τιμήν των Αγίων.
Αρχικά οι εορτές ήταν λίγες: η Κυριακή ως ημέρα της αναστάσεως του Κυρίου, το Πάσχα ως η εορτή της σωτηρίας μας διά του θανάτου και της αναστάσεως του Κυρίου μας και η Πεντηκοστή ως η ημέρα της επιφοιτήσεως του Αγίου Πνεύματος και της ιδρύσεως της Εκκλησίας. Από τα πρώτα επίσης χρόνια ξεχώρισαν από τις ημέρες της εβδομάδας η Τετάρτη και η Παρασκευή, διότι κατά μεν την Τετάρτη συνήχθησαν οι αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι των Ιουδαίων και αποφάσισαν την σύλληψη και θανάτωση του Κυρίου, συμφώνησε δε μαζί τους και ο Ιούδας και υποσχέθηκε την προδοσία, κατά δε την Παρασκευή υπέμεινε ο Κύριος τα πάθη και τον σταυρικό θάνατο για τη σωτηρία μας. Έτσι ετέθησαν οι βάσεις δύο εορταστικών κύκλων, του εβδομαδιαίου και του ετήσιου, οι οποίοι συν τω χρόνω πλουτίσθηκαν με νέες εορτές προς τιμήν του Κυρίου, της Θεοτόκου και των αγίων. Σήμερα όλες οι ημέρες της εβδομάδας και όλες οι ημέρες του έτους είναι αφιερωμένες στην ανάμνηση γεγονότων της ζωής του Κυρίου ή της Θεοτόκου ή στην τιμή ενός ή περισσοτέρων αγίων και για κάθε ημέρα υπάρχει ειδική υμνολογία. Διακρίνονται ωστόσο η Κυριακή και οι εορτές προς τιμήν του Κυρίου, της Θεοτόκου και των μεγάλων αγίων, οι οποίες τιμώνται με πλουσιότερη υμνολογία, με αργία από τις καθημερινές εργασίες και οπωσδήποτε με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας.
Ο εβδομαδιαίος εορταστικός κύκλος αρχίζει με την Κυριακή, η οποία όπως είπαμε είναι αφιερωμένη στην ανάσταση του Κυρίου. Οι άλλες ημέρες είναι αφιερωμένες: η Δευτέρα στην τιμή των ασωμάτων αγγελικών δυνάμεων. Η Τρίτη στην τιμή του Προδρόμου, η Τετάρτη και η Παρασκευή στο πάθος του Κυρίου και στην Θεοτόκο, η Πέμπτη στην τιμή των Αποστόλων και του Αγίου Νικολάου και το Σάββατο στην τιμή των μαρτύρων και στο μνημόσυνο των κοιμηθέντων αδελφών μας. Η υμνολογία του εβδομαδιαίου κύκλου περιέχεται στο βιβλίο Παρακλητική.
Οι ετήσιες εορτές διακρίνονται σε ακίνητες και κινητές. Ακίνητες είναι όσες έχουν σταθερή την ημερομηνία, μεταβλητή όμως την ημέρα της εβδομάδας. Τα Χριστούγεννα π.χ. είναι ακίνητη εορτή, διότι εορτάζονται κάθε χρόνο την 25η Δεκεμβρίου, η οποία βέβαια δεν συμπίπτει πάντοτε κατά την αυτή ημέρα της εβδομάδας. Αντίθετα κινητές είναι όσες έχουν μεταβλητή την ημερομηνία και σταθερή την ημέρα της εβδομάδας. Οι κινητές εορτές εξαρτώνται από την ημερομηνία του Πάσχα, η οποία ως γνωστόν δεν είναι σταθερή, αλλά εξαρτάται από την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Η περίοδος των κινητών εορτών αρχίζει με την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και φθάνει μέχρι και την Κυριακή των Αγίων Πάντων και η μεν προ του Πάσχα περίοδος ονομάζεται περίοδος του Τριωδίου, η δε μετά το Πάσχα περίοδος του Πεντηκοσταρίου, διότι η υμνολογία των περιόδων αυτών περιέχεται αντίστοιχα στα λειτουργικά βιβλία Τριώδιον και Πεντηκοστάριον, τα οποία και χρησιμοποιούνται κατ’ αυτές. Η υμνολογία των ακίνητων εορτών περιέχεται στα Μηναία.
Ανάλογα με το πρόσωπο στο οποίο αναφέρονται οι εορτές διακρίνονται σε δεσποτικές , εκείνες δηλαδή που αναφέρονται στον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, θεομητορικές, εκείνες δηλαδή που αναφέρονται στην Θεοτόκο, εορτές του Τιμίου Σταυρού και εορτές των αγίων. Τις τελευταίες πάλι μπορούμε να διακρίνουμε σε εορτές του Τιμίου Προδρόμου, των αποστόλων, των μαρτύρων, των οσίων, των ιεραρχών, των προφητών κ.τ.λ..
Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές δεν εορτάζονται μόνο μια ημέρα, αλλά περισσότερες. Της κυρίας ημέρας της εορτής προηγούνται τα προεόρτια, ημέρες δηλαδή κατά τις οποίες η εκκλησία με κατάλληλους ύμνους προετοιμάζει τους πιστούς για την εορτή, και έπονται τα μεθέορτα, ημέρες δηλαδή κατά τις οποίες η εορτή συνεχίζεται. Τα προεόρτια συνήθως περιορίζονται σε μια ημέρα, την παραμονή της εορτής και μόνο για τα Χριστούγεννα υπάρχουν πέντε προεόρτιες ημέρες και για τα Θεοφάνεια τέσσερις. Η διάρκεια των μεθεόρτων διαφέρει από εορτή σε εορτή. Κατά την τελευταία ημέρα των μεθεόρτων γίνεται η απόδοση της εορτής και επαναλαμβάνεται η ακολουθία αυτής όπως και κατά την κύρια ημέρα.
Οι ιερές ακολουθίες
Ιερές ακολουθίες ή απλώς ακολουθίες ονομάζονται οι διάφοροι τύποι της δημόσιας προσευχής, δηλαδή οι προσευχές, οι οποίες τελούνται στο ναό για όλους τους Χριστιανούς. Κάθε ακολουθία είναι ένα σύμπλεγμα ψαλμών, δεήσεων, αναγνωσμάτων, ύμνων και ευχών. Περιλαμβάνει επίσης προτροπές προς προσευχή, ευλογίες και ασπασμούς. Στις κυριότερες ακολουθίες γίνεται και προσφορά θυμιάματος. Τα στοιχεία αυτά είναι διατεταγμένα και διαδέχονται το ένα το άλλο κατά ορισμένη τάξη –αυτό ακριβώς σημαίνει ο όρος ακολουθία– και περικλείονται από την έναρξη και την απόλυση.
Οι ακολουθίες διαιρούνται σε τρεις ομάδες:
Α) τις ακολουθίες του νυχθημέρου, εκείνες δηλαδή, που τελούνται κάθε ημέρα,
Β) τις ακολουθίες των μυστηρίων (Θ. Λειτουργίας, Βαπτίσματος, Γάμου, κ.τ.λ.) και
Γ) τις λοιπές ακολουθίες (αγιασμούς, παρακλήσεις, νεκρώσιμες ακολουθίες κ.τ.λ.).
Διαιρούνται επίσης οι ακολουθίες σε τακτικές και έκτακτες. Τακτικές είναι οι ακολουθίες του νυχθημέρου, οι οποίες τελούνται καθημερινά, και η Θεία Λειτουργία η οποία επίσης τελείται σε ορισμένες ημέρες. Έκτακτες είναι όλες οι άλλες ακολουθίες, διότι τελούνται μόνο όταν παραστεί ανάγκη.
Όπως είπαμε όλες οι ακολουθίες τελούνται κατά μία ορισμένη τάξη. Οι έκτακτες ακολουθίες όμως έχουν ένα σταθερό τυπικό κατά το οποίο τελούνται πάντοτε, ενώ οι τακτικές –και κυρίως ο Εσπερινός και ο Όρθρος- παρουσιάζουν πολλές παραλλαγές ανάλογα με την ημέρα της εβδομάδας, την αγόμενη εορτή και τη σύμπτωση κινητής με ακίνητη εορτή. Την ακριβή τάξη της τέλεσης των τακτικών ακολουθιών σε κάθε περίπτωση κανονίζει το Τυπικόν.
