Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΟΥ ΚΑΙ Η ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ
1. Ο βίος και το έργο του αγίου Κοσμά του Αιτωλού
α) Ο βίος του αγίου Κοσμά και οι πρώτες εγκύκλιες σπουδές του
Ο άγιος Κοσμάς, γόνος ευσεβών χριστιανών γεννήθηκε το 1714.36
Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Κώνστας και άγνωστο το επώνυμό του,37 γιος του Νικολάου.38
Γεννήθηκε κατά την επικρατέστερη άποψη στο χωριό Μέγα Δένδρο.39 Ο ίδιος αναφέρει στις διδαχές του: «Η Πατρίδα μου είναι από το Απόκουρο».40 Από τις μελέτες φαίνεται ότι το Απόκουρο είναι επαρχία στην οποία υπαγόταν το χωριό Μέγα Δένδρο.41 Σ’ αυτό ο Κοσμάς έζησε τα πρώτα του παιδικά χρόνια.
Το 1722 σε ηλικία οκτώ ετών, επειδή το χωριό του δεν είχε σχολείο, πήγε στη Σιγδίτσα της Παρνασίδας, για να διδαχθεί τα πρώτα του γράμματα, και μαθήτευσε στον Ιεροδιδάσκαλο Γεράσιμο Λύτσικα.42
Σε ηλικία είκοσι χρονών μετέβη στο κοινοτικό σχολείο της Λαμποτινάς Ναυπακτίας και μαθήτευσε κοντά στον ιεροδιδάσκαλο Ανανία Δερβισάνο.44 Παράλληλα, δίδασκε ο ίδιος ως «υποδιδάσκαλος»44 στους μικρότερους μαθητές του ίδιου σχολείου.45
Η φήμη του ως μαθητή και δασκάλου διαδόθηκε γρήγορα στη γύρω περιοχή. Ο ίδιος πιστεύει: «Όποιος δάσκαλος ωφελεί τα λαϊκά πλήθη αυτός αποκτά μισθόν ουράνιον και δόξα παντοτεινή»46και εκμυστηρεύεται: «Έχω ένα φυσικόν ιδίωμα εγώ: από μικρόν παιδίον όπου ήμουνα αγαπούσα τα μικρά παιδιά και όταν βλέπω κανένα παιδίον με φαίνεται να ανοίξω την καρδίαν μου να το βάλω μέσα». 47
Εργάσθηκε με ιδιαίτερο48 ζήλο για την εκπαίδευση των μαθητών του.49 Τα βιβλία, που χρησιμοποιούσε και δίδασκε, ήταν το Οκταήχι και το Ψαλτήρι καθώς επίσης η ερμηνεία του Ιερού Ευαγγελίου στην Εκκλησία κάθε Κυριακή και η ανάπτυξη επίκαιρων θεμάτων, τα οποία απασχολούσαν την καθημερινή ζωή των υπόδουλων Ελλήνων. Αυτά αποτελούσαν τη διδακτέα ύλη για τους μαθητές του.50
Με τα λίγα αυτά πνευματικά εφόδια ο άγιος Κοσμάς παρακινούσε τους γονείς να στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Η αγάπη του για τη μόρφωση ήταν έντονη. Από τη μικρή του ηλικία, ήθελε όχι μόνο να μαθαίνει ο ίδιος, αλλά και μεταδίδει τις γνώσεις του προς τους άλλους.51 Ο μαθητής του Σ. Χριστοδουλίδης αναφέρει: «είχε δε πόθον πολύ ο μακάριος εις την καρδίαν του εξ αρχής, έτι κοσμικός όντας ήθελε να ωφελήση και τους αδελφούς του χριστιανούς από εκείνα που εγνώριζε». 52
Με έντονη την αγάπη του για τα γράμματα συνέχισε τις σπουδές του στο «Ελληνομουσείο» των Βραγγιανών Αγράφων, γύρω στο 1737-1738, όπου σχολάρχης ήταν ο αδελφός του, Χρύσανθος. Στη σχολή των Βραγγιανών, πανεπιστήμιο της εποχής εκείνης, διδάσκονταν ανώτερα Μαθηματικά, Φιλοσοφία, Αρχαία Ελληνικά, Θεολογία, Φυσική, στοιχεία Ιατρικής και άλλ εγκυκλοπαιδικά μαθήματα.53 Στη σχολή αυτή ο Κοσμάς βρήκε ένα ικανοποιητικό περιβάλλον με πάρα πολλά ενδιαφέροντα. Απόκτησε σοβαρά για την εποχή του πνευματικά εφόδια, γιατί είχε άξιους δασκάλους, που του διεύρυναν τους πνευματικούς ορίζοντες.
β) Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ως μαθητής της Αθωνιάδος Σχολής
Ο αδελφός του αγίου Κοσμά, Χρύσανθος, του δίδαξε τα πρώτα μαθήματα ρητορικής, στην οποία είχε ειδικότητα και την δίδαξε αργότερα στην Κωνσταντινούπολη και στη Νάξο.54 Στα μέσα του 18ου αιώνα, ο άγιος Κοσμάς, γνωστός ακόμη με το λαϊκό όνομα Κώνστας, απομακρύνεται από τους γνώριμους τόπους της Δυτικής Στερεάς, για να φοιτήσει στην Αθωνιάδα Σχολή.55
Η Σχολή αυτή ιδρύθηκε το 1749 με τις ενέργειες του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου και του Πατριάρχη Κυρίλλου Ε΄ στη μονή Βατοπεδίου του αγίου Όρους. Μοναχοί, όχι μόνο από το Άγιο Όρος, αλλά και άλλων μοναστηριών, καθώς και λαϊκοί, γίνονταν δεκτοί για να φοιτήσουν στη Σχολή. Η φοίτηση ήταν εννεαετής. Στις τέσσερις κατώτερες τάξεις διδάσκονταν στοιχειώδη μαθήματα, ενώ στις πέντε ανώτερες, γενικά στοιχεία Φιλοσοφίας, Θεολογίας, Αρχαιοελληνική και Λατινική γραμματεία.56 Ο μαθητής του Σ. Χριστοδουλίδης αναφέρει ότι ο Κοσμάς: « μετέβη εις εκείνο το σχολείον του Βατοπεδίου με άλλους εδικούς του συμμαθητάς ούκ ολίγους≫.57 Άρα, ο άγιος Κοσμάς έφυγε με συμμαθητές του ≪ουκ ολίγους≫. Αυτοί οι συμμαθητές του ήταν από τη σχολή Βραγιανών, που πήγαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στην Αθωνιάδα Σχολή.58
Ο άγιος Κοσμάς μαθήτευσε στην Αθωνιάδα Σχολή όσο χρόνο κράτησε και η λειτουργία της. Δασκάλους είχε στα Γραμματικά και Θεολογικά μαθήματα το Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη και τον Παναγιώτη Παλαμά, ενώ στα Θεωρητικά και Φιλοσοφικά τον Ευγένιο Βούλγαρη,59 και ≪της φιλοσοφίας νάματα≫, όπως και τα μαθήματα της Λογικής από τον Βλαχόφωνο εκ Μετσόβου λόγιο και σχολάρχη της Αθωνιάδος Νικόλαο Ζαρζούλη60 (ή Τζαρτζούλη ήεπίσης Τζερτζούλη).61
Η φιλομάθεια και η επίδοση του Άγιου Κοσμά στα μαθήματα τον έκαναν ιδιαίτερα αγαπητό στον Ε. Βούλγαρη. Ανάμεσα στους δύο άνδρες αναπτύχθηκε ισχυρός φιλικός δεσμός.62 Είχαν κοινά ενδιαφέροντα, κοινούς στόχους και σκοπούς, τους απασχολούσε και τους δύο να καταπολεμήσουν την αμάθεια του Γένους, να αναχαιτίσουν τους εξισλαμισμούς με την παιδεία και τη μόρφωση.
Η μεγάλη φήμη του Ε. Βούλγαρη ως δασκάλου και η έντονη προσωπικότητά του έγινε ο πόλος έλξης για πολλούς μαθητές στο Άγιο Όρος. Οι καλές ημέρες της Σχολής δεν κράτησαν για πολύ. Η φιλοδοξία του Πατριάρχη Κυρίλου Ε΄ και του Ε. Βούλγαρη να θεωρούν ο καθένας για λογαριασμό του τη Σχολή έργο αποκλειστικά δικό τους και να θέλουν να την συνδέσουν με το όνομά τους καθώς και η τάση του Πατριάρχη να μηχανογραφεί σε βάρος του Ε. Βούλγαρη, για να μειώσει τη συμβολή του, προκάλεσαν χάσμα ανάμεσα τους. Ο φθόνος και ο κομματισμός καθώς και η διάσταση μεταξύ δασκάλου και μαθητών είχε ως αποτέλεσμα να καταστρέψουν την ωραία κοινή προσπάθεια.
Η ηρεμία, η απαραίτητη προϋπόθεση για καλλιέργεια των γραμμάτων, χάθηκε για πάντα. Η όλη κατάσταση των πραγμάτων είχε πάρει άσχημη τροπή για τον Ε. Βούλγαρη, γι’ αυτό και αυτός έφυγε από την Αθωνιάδα Σχολή. 63
Η διάσταση όμως του Πατριάρχη Κυρίλλου Ε΄ και Ε. Βούλγαρη δεν ήταν η μόνη και κύρια αιτία για να καταστραφεί το εκπαιδευτικό αυτό έργο, που είχε αρχίσει με τόσο καλούς οιωνούς.
Αν αναζητηθούν τα βαθύτερα αίτια, θα παρατηρήσουμε ότι κάτω από τις προσωπικές αυτές προστριβές ή και παράλληλα προς αυτές είχε αρχίσει να υπολανθάνει η αντίθεση των Φιλελεύθερων ιδεών και τάσεων, που εκπροσωπούσε ο Ε. Βούλγαρης, και των συντηρητικών, που αντιπροσωπεύουν οι προσκολλημένοι στην παράδοση μοναχοί. Πίσω από τους συντηρητικούς μοναχούς είναι οι ονομαζόμενοι Κολλυβάδες, οι οποίοι αργότερα καθοδηγούνται από τον Αθανάσιο τον Πάριο και από τον Νικόδημο τον Αγιορείτη64.
Στην πραγματικότητα, τα δύο αυτά ρεύματα συνεχίζουν τις πνευματικές έριδες των Βυζαντινών κληρικών και λογίων, που είχαν κηρυχθεί άλλοι υπέρ των ιδεών των ησυχαστών και άλλοι υπέρ της Ορθοδοξίας βέβαια, αλλά και υπέρ της χρήσεως της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας για την προσέγγισή μας προς το Θείο. Τα φιλοσοφικά και επιστημονικά επιτεύγματα των λαών της Δύσεως και οι επιδράσεις τους ενισχύουν τους Φιλελεύθερους, που κατηγορούν τους αντιπάλους τους ως καθυστερημένους και συντηρητικούς. Έτσι, προκαλούν την αντίδραση τους, γι΄ αυτό και εκτοξεύουν εναντίον των Φιλελευθέρων την κατηγορία ότι καινοτομούν και φέρονται με ασέβεια προς την Ιερή Παράδοση.
Η όξυνση των παθών καταλήγει στον σχηματισμό δύο άκρως αντίθετων ρευμάτων, που οδηγούν στην καταστροφή.65
Τον Ε. Βούλγαρη αντικατέστησε για μικρό χρονικό διάστημα ο Νικόλαος Τζερτζούλης, μεγάλη φυσιογνωμία του 18ου αιώνα. Από αυτόν, όπως αναφέραμε, ο άγιος Κοσμάς διδάχθηκε τη Λογική. Σύντομα και ο Τζερτζούλης αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τη θέση του, γιατί οι μαθητές ζητούσαν επίμονα να επιστρέψει ο παλιός δάσκαλος τους, ο Ε. Βούλγαρης.66
Δυσαρεστημένος από την κατάσταση που διαμορφώθηκε παραιτήθηκε και ο Παναγιώτης Παλαμάς.
Στο σημείο αυτό κρίνουμε σκόπιμο να αναφέρουμε ορισμένα στοιχεία του κινήματος των Κολλυβάδων και ποια σχέση είχε μ’ αυτό ο άγιος Κοσμάς.
Οι Κολλυβάδες έδρασαν στη χερσόνησο του Άθω και είχαν ως πρόδρομό τους το κίνημα των ησυχαστών του 14ου αιώνα. Ήταν ένα από τα σπουδαιότερα κινήματα, που, εξαιτίας των αντιλήψεων που είχαν καθώς και των πιστεύω τους, κατηγορήθηκαν από πολλούς για τις έριδες που προκάλεσαν κατά καιρούς στο Άγιο Όρος.
Η πρώτη σύγκρουση των μοναχών στο Άγιο Όρος με τους Κολλυβά δες έγινε με αιτία το ότι η τέλεση των ιερών μνημοσύνων θα έπρεπε να γίνεται κατά το Σάββατο και όχι την Κυριακή.67 Αυτή η ιδέα εξόργισε τους Κολλυβάδες Πατέρες, αφού ήταν αντίθετη με τις θεολογικές τους αντιλήψεις, γιατί πίστευαν ότι αποτελούσε παράβαση των εκκλησιαστικών θεσμών. Αποτέλεσμα αυτής της έριδας ήταν να οδηγηθούν στην ανάπτυξη του τελετουργικού και λειτουργικού κινήματος των Κολλυβάδων.68
Σπουδαιότερη και κυριότερη αιτία αυτών των έριδων ήταν το κίνημα του Διαφωτισμού, δηλαδή των φιλελεύθερων ιδεών που είχαν αρχίσει να εισέρχονται και μέσα στο Άγιο Όρος. Η σύγκρουση των Κολλυβάδων με τους Διαφωτιστές ήταν φυσικό επακόλουθο, αφού πρόκειται για δύο διαφορετικές αντιλήψεις με διαφορετικά οράματα και θέσεις σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό και μορφωτικό. Οι Κολλυβάδες απέρριπταν ολοκληρωτικά την Ευρώπη μετά το Σχίσμα, υποστηρίζοντας ότι δεν έχει καμία σχέση με την Πατερική Παράδοση, θεολογικά και κοινωνικά, και αρνούνταν κάθε δυνατότητα αναγέννησης και αναμόρφωσης του υπόδουλου Γένος των Ελλήνων με τα δικά της φώτα, δηλαδή τα Ευρωπαϊκά.
Την περίοδο δράσης των Κολλυβάδων ο άγιος Κοσμάς βρισκόταν στο Άγιο Όρος και, όπως αναφέραμε παραπάνω, ήταν μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη στην Αθωνιάδα σχολή. Το εάν ο άγιος Κοσμάς ήταν οπαδός του κινήματος των Κολλυβάδων δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες που να το επιβεβαιώνουν.69
Μάλιστα, μελετητές υποστηρίζουν ότι ο μόνος λόγος που ο άγιος Κοσμάς δεν συνδέθηκε με τους Κολλυβάδες ήταν γιατί ο τρόπος ζωής του ήταν διαφορετικός από αυτόν των Κολλυβάδων.70
Σύμφωνα με άλλους μελετητές οι Κολλυβάδες δεν έτρεφαν ιδιαίτερη συμπάθεια προς το πρόσωπό του. Αυτό , γιατί το διάστημα που φοιτούσε στην Αθωνιάδα Σχολή φαίνεται ότι ακολουθούσε περισσότερο τις θέσεις του δασκάλου του Ευγενίου Βούλγαρη και συνδέθηκε περισσότερο μαζί του και δεν τάχθηκε με το μέρος των Κολλυβάδων.71
Αν λάβουμε όμως υπόψη την ιεραποστολική δραστηριότητα του Άγιου Κοσμά του Αιτωλού, το έργο του, το κήρυγμα και τη διδασκαλία του Ευαγγελίου επί δυο και πλέον δεκαετίες, είχε ως στόχο την ενδυνάμωση της Ορθοδοξίας και χαρακτηρίζεται ως «το πιο σημαντικό γεγονός στην εκκλησιαστική ιστορία των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα».72
Είναι αυτός ο οποίος έδωσε νέα πνοή στη θεολογία.73
Οι θεολογικές βάσεις της διδασκαλίας του αγίου Κοσμά αποτελούν συνέχεια της Πατερικής Παράδοσης. Η δυναμική ένωση του κηρύγματός του με την εποχή του, έτσι ώστε να υποστηρίζει τα αιτήματα της ισότητας, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης με βάση την εκκλησιαστική διδασκαλία και να παρακινεί τους ανθρώπους σε δράση, κατατάσσουν τον Άγιο Κοσμά στις παρααδοσιακές δυνάμεις της Ορθοδοξίας, που λαμβάνουν τα μηνύματα της εποχής τους και διαλέγονται με αυτήν, χωρίς να αλλοιώνουν το περιεχόμενο της Ορθοδοξίας.74
Παρατηρούμε ότι ο παραπάνω αγώνας του αγίου Κοσμά είναι ταυτόσημος με τον παιδαγωγικό αγώνα των Κολλυβάδων, οι οποίοι αγωνίστηκαν για μια παιδεία καθαρά Ελληνική χωρίς ξένες προσμίξεις, που να έχειβάση την Παράδοση του Γένους μας. Προσδοκούσαν μια παιδεία, που δεν θα αποσκοπούσε μόνο στη μόρφωση των ανθρώπων αλλά και θα οδηγούσε και στη γνώση του Θεού. Τέλος, οι Κολλυβάδες ήταν κατά των νέων ιδεών από την Ευρώπη, γιατί πίστευαν ότι αυτό οδηγεί στην αλλοτρίωση της Ορθόδοξης Παράδοσης.
Όλα αυτά τα παραπάνω γεγονότα ο άγιος Κοσμάς τα ζει μέσα στην Αθωνιάδα Σχολή. Έζησε τις χαρές και τις απογοητεύσεις και όλες εξελιξεις της Σχολής. Το 1759 αποσύρεται στη Μονή Φιλοθέου του αγίου Όρους, κείρεται μοναχός και μετονομάζεται κατά τους θεσμούς της μοναστικής πολιτείας από Κώνστας-Κοσμάς. Στην ίδια μονή, που χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, με την προτροπή των πατέρων της μονής έγινε και εφημέριος αυτής.75
Μέσα από τις διδαχές του πληροφορούμεθα για τη διαμονή του στο Άγιον Όρος: ≪εκάθησα εις το Άγιον Όρος δεκαεπτά χρόνους και έκλαια δια τες αμαρτίες μου≫.76 Τα χρόνια παραμονής του στο Άγιον Όρος δεν φαίνεται να ξεπερνούν τα 11 ή 12, εκτός εάν στα 17 χρόνια που αναφέρουν οι διδαχές, θεωρήσουμε ότι περιλαμβάνονται και αυτά της παραμονής του στη μονή Αγίας Παρασκευής Βραγγιανών Αγράφων.77 Σχετικά με τη μόρφωση που απόκτησε στο Άγιον Όρος ή και έξω απ’ αυτό, ο ίδιος Κοσμάς μας πληροφορεί: ≪Και εγώ από το σχολείον έμαθα τα είκοσιτέσσερα γράμματα… έμαθα και πεντέξι ελληνικά…και έμαθα πολλών λογιών γράμματα, εβραϊκά, τουρκικά, φράγκικα και απ’ όλα τα έθνη και πολλά τα εδιάβασα≫.78
Επίσης, μας τονίζει ότι με το διάβασμα ασχολήθηκε πολύ καιρό και απόκτησε μια πολύ καλή μόρφωση, όχι μόνο φοιτώντας σε σχολεία, αλλά και διαβάζοντας «κατ’ ιδίαν»: ≪Εγώ χριστιανοί μου, έφθειρα την ζωήν μου εις την σπουδήν σαράντα πενήντα χρόνους, εγώ εδιάβασα και περί ιερέων και περί ασεβών και περί αθέων και περί αιρετικών. Τα βάθη της σοφίας ερεύνησα≫.79
Διδακτορική διατριβή Δημητρίου Λ. Θεολόγου Α’ Μέρος
————————————————————————————————————————
36 Φ. Γ. Οικονόμου, Κοσμάς ο Αιτωλός και η ιεραποστολική δράσις αυτού, (1714- 1774),
Αθήνα 1976, σ.14.
37 Ι. Β. Μενούνου, Κοσμά Αιτωλού Διδαχές , φιλολογική μελέτη-κείμενα, εκδ. Τήνος , Αθή-
να 1979, σ.17. (Στο εξής: Ιωάννου Β.Μενούνου, Διδαχές).
38 Ά. Ξανθοπούλου- Κυριακού, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (1777-1779), Τα τελευ-
ταία χρόνια της δράσης του και το πρόβλημα των διδαχών, εκδ. Π. Πουρναρά. Θεσσαλονί-
κη 1984, σ, 15 .
39 Ι. Β. Μενούνου, Διδαχές, σ. 17-18.
40 Ό.π., Διδαχή Α1, σ. 116 και Διδαχή Α2, σ. 150.
41 Ά. Ξανθοπούλου-Κυριακού, ό.π., σ. 15-16.
42 Κ. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλή-
νων 1453-1821, Αθήνα 1868, σ.487.
43 Φωτίου Γ. Οικονόμου, ό.π., σ. 16
44 Σ. Παπακυριακού, Συμβολή εις τον βίον Κοσμά του Αιτωλού, Αθήνα 1956, σ. 15.
45 Ά. Ξανθοπούλου-Κυριακού, ό.π., σ. 16.
46 Δ. Σ. Σαλαμάγκα, Ο γνωστός Καλόγηρος Κοσμάς, η ζωή το έργο. Οι διδαχές και το μαρ-
τύριο του αγίου Κοσμά, Αθήναι, σ. 64.
47 Ι. Β. Μενούνου, Διδαχή Α1,σ, 141.
48 Μ. Α. Γκιόλα, Ο Κοσμάς Αιτωλός και η εποχή του, εκδ. «ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΣ», Αθήνα 1972, σ,
59.
49 Ό.π.,σ. 60.
50 Ό.π., σ.60.
51 Ό.π., σ.60.
52 Σ. Χριστοδουλίδου, Άκολουθία και Βίος Κοσμά, Βενετία 1814, σ. 16.
53 Φ. Γ. Οικονόμου, ό.π., σ. 16.
54 Μ. Α. Γκιόλα, ό.π., σ. 61.
55 Ά. Ξανθοπούλου- Κυριακού, ό.π., σ. 16.
56 Α. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας, 1345- 1833, ; σ. 333- 334.
57 Σ. Χρστοδουλίδου, ό.π., σ. 17.
58 Μ. Α. Γκιόλια, ό.π., σ. 64.
59 Ό.π., σ. 63-64.
60 Βλ. Π. Αραβαντινού, Βιογραφική Συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, Εισαγωγή επιμέ-
λεια Κ. Θ. Δημαρά, εκδ. Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα 1960, σ. 6.
61 Ι. Β. Μενούνου, Διδαχές , σ. 20.
62 Μ. Α. Γκιόλια, ό.π., σ. 64.
63 Α. Ε. Βακαλόπουλου, ό.π.΄σ. 335-336.
64 . Για τους Κολλυβάδες Βλ. λεπτ. Αρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Η θεία Ευχαριστία και τα
προνόμια της Κυριακής κατά τη διδασκαλία των Κολλυβάδων, Εκδόσεις Μυγδόνια Θεσσα-
λονίκη 2008, όπου παρατίθεται λεπτομερέστατη σχετική βιβλιογραφία.
65 Ό.π., σ. 336-337.
66 Ό.π., σ. 337.
67 Α. Κ., Το Κολλυβαδικό κίνημα. Η τελευταία φιλοκαλική αναγέννηση, εκδ. Τέρτιος, Κατε-
ρίνη 2001, σ. 35.
68 Σ. Πασχαλίδης., Το υμναγιολογικό έργο των Κολλυβάδων. Συμβολή στη μελέτη της αγιο-
λογικής γραμματείας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Βάνιας
2007, σ. 39.
69 Μ. Α. Γκιόλια, ό. π., σ. 69.
70 Κ. Σούλη, Ιστορικές αναδρομές (Θεσπρωτία και περί αυτήν χώρες) (1700-1944), Τσιάμη-
δες, Κοσμάς ο Αιτωλός, Σουλιώτες – Πάργα, Αλής, εκδ. Δωδάνη, Αθήνα 2005, σ. 193.
71 Μ. Α. Γκιόλια, ό. π., σ. 122.
72 P. Kitromilides, An Orthodox Commonwealth. Symbolic Legacies and Cultural Encounters
in Southeastern Europe, Ashgate, Variorum, V, <Initiatives of the Great Church in the mideighteenth
century: hypotheses on the factors of Orthodox ecclesiastical strategy>, σ. 3-5.
73 G. Podskalsky, Η ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453- 1821, Αθήνα 2005, σ. 427.
74 Α. Νανάκης, (Αρχιμ.), Εκκλησία- Γένος- Ελληνισμός, Κατερίνη: Τέρτιος 1993, σ. 17. Α. Γρ.
Κυριατζή, Πνευματική κίνηση και ιδεολογικά ρεύματα του γένους και του ελληνισμούστους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας μέσα από τις εκδόσεις των φυλλαδίων, εκδ.
ΠΑΝ. Σ. ΠΟΥΡΝΑΡΑ, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 78-80.
75 Φ. Γ. Οικονόμου, ό.π., σ. 17.
76 Ι. Β. Μενουνου, Διδαχή Α1, σ. 117 και Διδαχή Α2, σ. 148.
77 Φ. Γ.Οικονόμου, ό.π., σ. 17.
78 Ι. Β. Μενούνου, Διδαχές, σ. 20.
79 Ό.π., Διδαχή Α1, σ, 142.
